Ateşin evcilleştirilmesi

İnsan ateşe hükmediyor

Kaynak: http://www.hominides.com/html/dossiers/feu_domestication.php

Çeviri: Muammer TAN

İnsanlaşmanın ilk işaretlerinden olan ateşin kullanımı, insan evriminde önemli bir yer tutar. Aslında insan ateşi evcilleştirmekle kalmayıp onu ihtiyaçlarına göre kullanabilen tek hayvandır. 

“Takriben 400 bin yıl önceki barınakların görünümüne bakıldığında,  muhtemelen ateş etrafında daha organize bir sosyal hayat olduğu görülecektir. Ateş, olağanüstü bir insanlaşma motoru olmuştu. Gecenin masraflarına karşı günü aydınlatıyor ve uzatıyor, insanların mağaralara yerleşmesine imkân sağlıyor,  kış tüketimine karşı yazı uzatıyor ve tekrardan ısıtıyor, insana dünyanın değişik soğuk bölgelerine yerleşebilme olanağı veriyor, besinleri pişirme ve parazitlerden arındırma, mızrakların uçlarını ateşte sertleştirirken alet üretimini geliştirmeye olanak sağlıyordu ama özellikle kullanışlı bir yenilikti” diyor Henry de Lumley (2004).

İlk ateş ocağı izleri

Zhoukoudian: 400 bin yıllık bir Çin barınağı

400 bin yıllık ilk ateş izleri Çin’deki Zhoukoudian'dadır. Orada, ateşte sertleştirilmiş kemik ve keçiboynuzlarından oluşan birçok parça bulundu ve bu farklı izler, Pekinlilerin barınaklardan oluşan yerleşkelerini ustaca kullanabildiklerini kanıtlıyor. Bu yerleşke üst üste 4 katman yanmış taş kömüründen oluşan 6 metrelik bir kül ve insan kemiklerini içerir. 

En eski ateş ocağı

İsrail’de, Gesher Benot Ya’agov yerleşkesinde ateş izlerine ulaşıldı.  Elde edilen tohumlar, odun, yanık çakmaktaşı 790 bin yaşında olan  bir ya da birkaç tane ateş ocağının varlığını gösterir gibiydi.

Araştırmacılar, yine de elde edilen ocak kalıntılarının, planlı bir şekilde yapılan ocaktan geri kalan izler olabileceği fikrine kuşkuyla yaklaşıyorlar.

Claire Gaillard (CNRS)’a göre, kömürleşmiş parçaların dağılımı, kazara gelişen bir yangın ihtimalini düşünmemizi zorlaştırır. Ekim 2008’de, elde edilen bu ateş ocaklarına ilişkin başarılı bir çalışma yayımlanır. Yanık çakmaktaşları, ateşi istedikleri zaman yakma kapasitesine sahip farklı insan kuşaklarının farklı dönemlerini işaret eder.

(Quaternary Sciences Reviews).

Diğer korunmuş izler

Ateş ocağı izlerini taşıyan diğer yerleşkeler temel olarak Avrupa'dadır: Vertesszollo (Macaristan), Terra Amata (Nice-Fransa), Lunel Viel (Fransa), Auchenheim (Aşağı Ren) ve Menez-Dregon (Britanya-Fransa).

 Genel olarak ateşin kullanımının, 400 bin yıl önce Avrupa'da yaygınlaştığı tahmin ediliyor.  Pezletice (Çek Cumhuriyeti) yerleşkesi de bizlere ayni şekilde 650.000 yıllık ateş izleri sunuyor; ancak kanıtlar bu ateşin bilinçli olarak yakılmadığı yönünde. 

 Afrika

Afrika kıtasındaki bazı yerleşkeler eski yangın izleri sunuyor (1,5 milyon yıl). Ancak bunlar muhtemelen doğal yangınlardı: Chesouanjia ve Gadeb (Etiyopya), Bodo (Kenya).

Ateş niçin yakılıyor?

Fonksiyonları hakkında bilgi vermeyen eski ateş ocağı izleri bulmak!

Kemiklerin, odun parçalarının ya da taşların tozlaşmış kalıntıları ateş ocaklarının amacını belirtmiyor. Arkeologlar bu yanıcıları, odun ağaç türlerini tespit edebilseler de, bazı durumlarda yapamıyorlar ve bu durumlarda atalarımızın gözettiği hedefi hayal ediyoruz…

Isı üretimi

Kar, yağmur ve uzun süreli soğuk… Atalarımız hızla bu iklim şartlarına uygun bir yerde barınmayı tercih ederlerdi. Mağara girişlerinde konuşlanırlardı. Ateş, alanı çabucak ısıtırdı ve böylece insanlar mağara içinde gruplaşabiliyor ve ısınmış çevreden faydalanabiliyorlardı.

Korunma

Makalenin başında da belirtildiği üzere insan, ateşi evcilleştiren tek hayvandır ve böylece süregelen bir korkunun da üstesinden gelmiştir.

Tutuşturulmuş bir ateş veya yakılmış bir meşale vahşi hayvanları korkutup uzaklaştırmak için yeterli oluyordu. Bu pasif savunma kabilelere tam bir avantaj sağlarken, onları ateşin kullanımında da günden güne ustalaştırdı.

Yiyeceklerin pişirimi 

Rastlantı, kazara… Atalarımızın yiyeceklerini pişirmeyi nasıl geliştirdikleri bilinmiyor. Daha kolay çiğneme, kolay sindirim, daha lezzetli bir tat onlara çekici gelen kesin avantajlar olarak düşünülebilir. Ateş ocaklarında bulunan birçok hayvan kemiği kalıntıları bu pratiğin hızla geliştiğini gösteriyor. 

Ateş nasıl yakılıyor

Sanıldığı gibi atalarımız, iki çakmak taşını birbirine sürtmüyorlardı. Bu hiç bir işe yaramaz! Basitçe iki çakmak taşını birbirine vurmak tutuşmayan kıvılcımlar çıkarır. Öyleyse, basit ince bir dalı yakmak için böyle bir şans yok!

Ateşi tutuşturmanın sadece iki “basit” yolu vardır…

Çarpma

Çarparak ateş yakabilmek için 3 farklı malzeme gerekir: Çakmak taşı, demir cevheri (ateş taşı ya da demir sülfit) ve bir temel yanıcı (bitki ya da mantar).  Çakmak taşının demir parçasına çarpımı (aynen çakmakta olduğu gibi) temel yanıcı üzerinde kıvılcımlanır ve bu işlem 2 saniye devam eder.  Bu süre, kuru otlar üzerinde kor yaratmak için yeterli bir süredir. 

En eski çakmak

 Belçika’daki Chaleux mağarasında 13 bin yıl öncesine tarihlendirilen ateş taşı kalıntılarına ulaşıldı. Bu kalıntılar ilk çakmak örneği olarak değerlendiriliyor.

Ayrıca ilk çakmağın bulunduğu yer olarak görülen bu yerleşkede büyük bir kumtaşı döşemesi ile yaban öküzü kalıntılarına da ulaşılmıştır.

  

Demir sülfit, kıvılcım oluşturmak için.

Çakmaktaşı: Tarih-öncesin temel çakmağı.

                                            

                                                        Kor oluşturmak için dallar.

Ateşe hükmeden atalarımız

Bilimsel kanıtlar, görece ateşin kullanımının çok eski olmadığını gösteriyor (400 bin yıldan daha az). Gelecekte bu tarihi geriye alabilecek yeni keşifler olabilir. Buluntular, atalarımızdan çok azının ateşi evcilleştirebilmiş olduğuna işaret ediyor.

Homo erectus

Homo erectus Tavtavel

Homo sapiens

  

Homo floresiensis

Neanderthal

   

Cro-Magnon

Atalarımızın bıraktığı ateş ocağı izleri

 Tarihi yerleşkeleri inceleyen arkeologlar, kömürleşme izlerinin, stratigrafik katmanlarda yer alan ateş ocaklarının bir sonucumu ya da basit yangın izlerimi olup olmadığını açıklamalıdırlar.  

Eğer bu ocaklar insanlar tarafından yapıldıysa, şu ölçütler sıralanabilir:

— Bir ya da birkaç kat kül katmanı var ise (ocağın tekrar tekrar kullanıldığını belirtir),

—Ocak çevresinde taşlar ya da yassı taşlar var ise,

—Pişirilmiş et parçalarını gösteren kömürleşmiş kemiklerin varlığı.

Terra Amata
Bir barınak örneğindeki ocak
"Avrupa'nın ilk sakinleri" sergisinden

                                                                                                                                                           

                                                                Laugerie-Basse
                                                                      Ateş ocağının kahverengi tabakası

Menez-dregan
Ateş ocağı
"Avrupa'nın ilk sakinleri" sergisinden